Televizyon
Türkiye’de 15 ulusal, üç bölgesel ve 126 yerel televizyon yayın yapıyor (RATEM 2019). RTÜK’ün denetlediği radyo ve televizyon sayısı 1.780.
Eylül 2021 itibariyle, devlet radyo ve televizyonu TRT, 14 televizyon kanalına sahip. 2009’da TRT Kurdî kanalı Kürtçe dilinde yayına başladı. Ayrıca 2010’da Arapça yayın yapan TRT El Arabia kanalı kuruldu. TRT çoğunlukla iktidar yanlısı yayıncılık yapmakla eleştiriliyor.
Türkiye’nin ilk ulusal televizyon kanalı olarak 1964’te kurulan TRT, 1990’a kadar tek TV kanalıydı. Türkiye’nin ilk özel kanalı olan Star 1, 1990'da kuruldu. 1993’te özel yayıncılığa ilişkin düzenleme anayasaya eklendi. Bir devlet kanalı olarak TRT’nin hiçbir iktidar grubunun tarafını tutmaması beklenirken, TRT 2019’daki yerel seçimler öncesinde diğer partilerin seçim konuşmalarına dair olumsuz haberlere odaklanıp yayıncılık faaliyetlerinin tarafsızlık içermesi ilkesini ihlal ederek Adalet ve Kalkınma Partisi'ni (AKP) desteklemişti.
14 Temmuz 2021’de yayımlanan Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ile TRT’nin tüm yönetim kurulu değiştirildi ve yönetim kurulu üye sayısı yediden dokuza çıkarıldı. Önceki yönetmelikte “Genel Müdür, Yönetim Kurulunun başkanıdır” ibaresi ile TRT Yönetim Kurulu Başkanlığı ve TRT Genel Müdürlüğü’nün aynı isim tarafından yönetileceği belirtilmişti ancak yeni kararname ile iki pozisyonun fonksiyonları ayrıldı. 4 yıllık görev süresi sona eren TRT Genel Müdürü İbrahim Eren'in yerine Mehmet Zahid Sobacı atandı. Sobacı daha önce gazetecileri hedef alması ve iktidar partisi AKP ile yakın ilişkileri ile bilinen Siyaset, Ekonomi ve Toplum Araştırmaları Vakfı'nda (SETA) çalışmıştı. Yeni TRT Yönetim Kurulu Başkanı ise Prof. Dr. Ahmet Albayrak oldu.
Uluslararası Basın Enstitüsü (IPI), Cumhurbaşkanlığı kararnamesiyle TRT'nin yönetim kuruluna hükümet destekçisi Sabah gazetesi yazarı Hilal Kaplan gibi hükümete yakın isimlerin atanmasına tepki gösterdi. TRT'nin eski özerk yapısına kavuşması için 2018 tarihli kararnamenin değiştirilmesini talep etti.
TRT'nin gelirlerinin büyük bir kısmını elektrik faturalarından alınan paylar ve bandrol gelirleri oluşturuyor.
Açıklanan rakamlara göre TRT 2020’de elektrik faturalarından kesilen enerji hasılat payından 1 milyar 215 milyon 447 bin TL, bandrolden 2 milyar 619 milyon 604 bin TL gelir elde etti. Sözcü gazetesinden Deniz Ayhan'ın haberine göre TRT'nin 2020 yılı toplam geliri 4 milyar 378 milyon 811 bin TL’ydi. TRT 2017’den bu yana faaliyet raporu yayınlamıyor.
Medya ve reklam yatırımları
2020’de toplam 17 milyar 469 milyon TL olan medya ve reklam yatırımlarının 13 milyar 976 milyon TL’sini medya yatırımları oluşturuyordu. Basın, TV ve radyonun toplamı bu yatırımların yüzde 41’i iken dijitale giden yatırımlar yüzde 54’tü. Televizyon medya yatırımları 2019’a göre yüzde 23 artışla 5 milyar TL olarak gerçekleşti. Televizyon yatırımları yüzde 36 ile dijital medya yatırımlarından (%54) sonra ikinci sırada. Aynı veriler, Covid-19 pandemisi döneminde evde geçirilen zamanın artması ile toplam televizyon izleme sürelerinin 2020’nin 2. çeyreğinde ciddi yükseliş gösterdiğine işaret ediyor. (Reklamcılar Derneği’nin Nisan 2021’de yayınlanan tahmini verileri).
Reklamcılar Derneği 2020 Mart raporuna göre, 2019 yılında televizyon yatırımları, toplam medya ve reklam yatırımları 2018’e göre yüzde 5 büyüme gösterdi ve yüzde 46 ile en büyük payı aldı. Toplam yatırım 4 milyar 68 milyon TL değerindeydi.
2018’de Televizyon İzleme Araştırmaları Kurumu (TİAK) tarafından reklam harcamalarının raporlanmaması kararı alındı. TİAK’in yayınladığı reyting verilerine ulaşılabiliyor iken, hangi televizyon kanalına hangi şirketin ne kadar reklam verdiği verisine ulaşılamıyor.
Kenan Şener’in araştırmasına göre, 2020’de televizyonlar arasında kamu bankalarından en çok reklam alanlar sıralamasında ilk 10'daki beş kanal iktidar partisi AKP’ye yakın Turkuvaz Medya Grubu’na ait. Reytingi en yüksekler arasında yer alan TV kanalları Habertürk, Bloomberg HT ve Show TV kamu bankalarından en az reklam alan kanallar arasında. Kamu bankalarının 2020’de FOX TV, Halk TV, Tele-1, KRT ve TV5’e tek bir saniye reklam vermediği biliniyor (gazeteduvar Temmuz 2021).
Reuters Enstitüsü Dijital Haber Raporu (2021), Covid-19 pandemisi döneminde seçilen kentli örneklem kümesinin televizyon kanalları arasında FOX TV ve CNN Türk’ü tercih ettiğini açıkladı. Raporun 2020 versiyonu ise seçilen kentli örneklem kümesinin (%85) büyük oranda çevrimiçi medyayı kullandığına ancak Türkiye’de televizyonun en önemli haber kaynağı olduğuna işaret ediyor.
“TV izlemediğini” belirten katılımcıların oranı yüzde 6.7 ve “Haberleri TV’den izlemiyorum” diyenlerin oranı ise yüzde 14.2. Aynı araştırma FOX TV’nin en çok izlenen kanal olduğunu söylüyor. FOX TV’yi, ATV ve TRT takip ediyor (Konda Barometresi 2019-2020 verileri).
Kamu araştırma şirketi KONDA tarafından Ağustos 2016’da yapılan bir araştırmaya göre ise, nüfusun yüzde 65'i 15 Temmuz darbe girişimini TV kanallarından öğrenmişti.
Doğan Grubu medya varlıklarının Mart 2018'de Demirören Gruba satılmasının ardından, en çok izleyici kitlesine sahip. 2020 yılı verilerine göre ilk 10 TV kanalının arasında dört büyük medya grubuna ait 5 kanal var. En çok izlenen kanal ATV Zirve Holding’e ait. Holding’in AHABER TV ile birlikte ilk 10’da iki kanalı var. Demirören gruba ait bir kanal (Kanal D), Ciner Holding’e ait bir kanal (Show TV) ve Doğuş Grubu’na ait bir kanal (Star TV) var. Diğer kanallar arasında FOX Networks'e ait olan ve hükümet karşıtı yayıncılığıyla bilinen FOX TV, devletin yayın organı TRT’ye ait iki kanal, Hayat Görsel Yayıncılık'ın sahip olduğu Kanal 7 ve Kanal Beyaz yayıncılığın sahip olduğu Beyaz TV var.
En çok izlenen 10 kanaldan 9’u hükümetle politik ve ekonomik ilişkileri olan şirketlerin elinde.
MOM'un 2020 yılı izleyici ölçüm verilerine göre en çok izlenen ilk 10 kanal sırasıyla şöyle: ATV (Zirve Holding), FOX, SHOW TV (Ciner), KANAL D (Demirören), Star TV (Doğuş), TRT 1, KANAL 7 (Hayat Görsel), TRT HABER, BEYAZ TV (Kanal Beyaz), A HABER (Zirve Holding).
2019 yılı izleyici ölçüm verilerine göre en çok izlenen ilk 10 kanal ise şu şekilde: ATV, FOX, KANAL D, SHOW TV, TV8, STAR TV, TRT 1, KANAL 7, TRT HABER, A Haber.
Kapatılan TV kanalları
8 Nisan 2021 tarihinde Anayasa Mahkemesi, OHAL döneminde ‘milli güvenliğe tehdit oluşturduğu gerekçesiyle’ gazete, televizyon ve ajansların kapatılmasının önünü açan KHK maddesini iptal etti.
30 Kasım’da yayın hayatına başlayan Eski Devlet Bakanı ve iş insanı Cavit Çağlar’ın sahibi olduğu, Kanal D'nin eski Haber Koordinatörü Süleyman Sarılar'ın yönettiği Olay TV, 26 gün yayın yapmasının ardından 25 Aralık 2020’de kapandı. Kanalda Halkların Demokratik Partisi (HDP) Meclis Grup toplantısının yayınlanması iktidar tarafından eleştirilmişti.
Ekim 2015'de, "Gülen Cemaati'yle ilişkili olma" gerekçesiyle Koza İpek Medya Grubu'na ait Kanaltürk ve Bugün televizyonlarına kayyum atandı. Kamu Uydu İletişim ve Kablo TV operasyonları Şirketi Türksat, Bugün TV, Kanaltürk TV, Samanyolu TV, S News TV, Mehtap TV ve Irmak TV yayınlarını kaldırdı.
OHAL boyunca çıkarılan 668 (27.07.2016), 675 (29.10.2016), 677 (22.11.2016), 675 (29.10.2016) ve 670 (17.08.2016), 689 ( 29.04. 2017), 693 (25.08.2017) ve 695 (24.12.2017) ve OHAL’in yürürlükten kaldırılmasından hemen önce yayınlanan 701 (08.07.2018) sayılı KHK’lerle toplam 204 medya kuruluşu; 6 haber ajansı, 70 gazete, 20 dergi, 41 radyo, 38 TV ve 29 yayınevi - dağıtım şirketi kapatılmıştı (RTÜK tarafından verilen 19 televizyon kanalı ve 17 radyo istasyonu kapatma kararı da bunlara dahil).
Bu KHK'ler kapsamında kapatılan yayın kuruluşlarından 17 gazete, 4 radyo, 4 televizyon, toplamda 25 medya kuruluşu hakkındaki kapatma kararları iptal edildi. OHAL dönemi boyunca, toplam 179 medya kuruluşu (53 gazete, 34 TV, 37 radyo istasyonu ve 20 dergi, 6 haber ajansı ve 29 yayınevi) kapatıldı.
Bu kapatmalar kanun hükmünde kararnamelerde "Milli güvenliğe tehdit oluşturduğu tespit edilen Fethullahçı Terör Örgütüne (FETÖ/PDY), terör örgütlerine veya Milli Güvenlik Kurulu'nca devletin milli güvenliğine karşı faaliyette bulunduğuna karar verilen yapı, oluşum veya gruplara aidiyeti, iltisakı veya bunlarla irtibatı" olmakla gerekçelendirildi.
16 TV kanalı 668 sayılı KHK ile, 19 kanal da Radyo Televizyon Üst Kurulu'nca kapatıldı. 3 Ekim 2016'da Avrupa'dan yayın yapan Med Nûçe TV de Türkiye'nin resmi talebiyle Fransa merkezli uydu şirketi Eutelsat tarafından uydudan çıkarıldı.
2018'de 1 TV (Avantaj TV), 701 sayılı KHK ile kapatıldı (8 Temmuz 2018).
15 Temmuz 2016’da gerçekleşen darbe girişiminden sonra KHK ile kapatılan televizyon kanalı sayısı 38’di. 4’ü hakkında kapatma kararı kaldırıldı.
Kapatıldığı listelenen TV kanalları
Art TV, Azadi TV, Barış TV, Bugün TV, Birlik Medya TV, Can Erzincan TV, Denge TV, Dünya TV, Hayat TV, Hayat'ın Sesi TV, Hira TV, Irmak TV, İMC TV, Jiyan TV, Kanal 12, Kanal 24, Kanal 35, Kanaltürk, MC TV, Mehtap TV, Merkür TV, Mezopotamya TV, Ört TV- Ödemiş, Özgür Gün TV,Samanyolu TV, Tele 9 Adana, Tuna Shopping TV, TV 10, Van TV, Van Genç TV, Yek Televizyon, Yumurcak TV.
SRT TV'nin kapatma kararı KHK ile kaldırıldı. Kürtçe yayın yapan çocuk kanalı Zarok TV'ye de yüzde 40 Türkçe yayın şartıyla izin verildi.
Radyo ve Televizyon Üst Kurulu (RTÜK)
Radyo ve Televizyon Üst Kurulu (RTÜK) 1994'te “Radyo ve Televizyon Girişimleri ve Yayınlarının Kurulmasına İlişkin Yasa” gereğince kuruldu. Kurulun sorumlulukları arasında yayıncılık için düzenlemeler yapmak, lisans vermek ve yayıncıların izlenmesi yer alıyor.
RTÜK partilerin gösterdiği adaylar arasından Meclis’in seçtiği dokuz üyeden oluşuyor. 25 Ocak 2021’de yapılan seçimle, 2 yıllık görev süresi biten Ebubekir Şahin yeniden RTÜK Başkanı seçildi. RTÜK Başkan Vekili ise Arif Fırtına.
Haziran 2021’de RTÜK üyeliklerinde boşalan üç kişilik kontenjan için AKP kontenjanından iki isim ve MHP kontenjanından bir isim seçildi. Ağustos 2021 itibariyle RTÜK’te dördü AKP, ikisi CHP, biri MHP, biri HDP kontenjanlarından toplam sekiz üye bulunuyor.
Ankara Cumhuriyet Başsavcılığı'nın 6-8 Ekim 2014 Kobanî protestolarıyla ilgili yürüttüğü soruşturma kapsamında RTÜK'ün HDP üyesi Ali Ürküt gözaltına alınarak tutuklandı. Ürküt Ekim 2021 itibariyle halen cezaevinde.
İnternetten yayın yapan platformlarının RTÜK'ten yayın lisansı almasını şart koşan yönetmelik Resmi Gazete'de "Radyo, Televizyon ve İsteğe Bağlı Yayınların İnternet Ortamından Sunumu Hakkında Yönetmelik" adıyla yayımlanarak 1 Eylül 2019 tarihi itibariyle yürürlüğe girdi. Bu yönetmelikle birlikte yayıncı kuruluşlar artık RTÜK'ten lisans almadan yayın hizmetleri veremiyor. İnternet üzerinden radyo lisansı için 10 bin TL, internet üzerinden televizyon yayını için 100 bin TL ve internet üzerinden isteğe bağlı yayın hizmeti yayını için de 100 bin TL lisans ücreti alınıyor. Yönetmelikle birlikte, Netflix, BluTV ve Puhutv gibi dijital platformlar RTÜK’ün denetimi kapsamına girdi. Kasım 2020’de Netflix ve Amazon Prime Video'nun RTÜK'ten lisans aldığını duyurdu. Son olarak Aralık 2020’de Netflix RTÜK'ten lisans aldı.
RTÜK’ün hükümeti eleştiren haber kuruluşlarını tehdit etmek ve verdiği cezalarla Türkiye’deki eleştirel, bağımsız medyayı susturmak için iktidara ait bir araç olarak hareket ettiği görülüyor. Ancak iktidara yakınlığıyla bilinen kimi kanallara (A Haber, Kanal 7, TV Net ve TGRT Haber gibi) dair dosyaların RTÜK’te görüşülmediği belirtiliyor.
İnsan Hakları İzleme Örgütü (Human Rights Watch - HRW), RTÜK’ün hükümeti eleştiren yorum ve haberleri yayımlayan bağımsız televizyon ve radyo kanallarına cezai nitelikli orantısız yaptırımlar uyguladığını açıkladı (Aralık 2020).
RTÜK “yabancı kurumlardan” fon alan medya kuruluşlarının “milli güvenliğe sorunu” olabileceğini de açıkladı.
BİA Medya Gözlem 2020 raporuna göre, RTÜK, medya kuruluşlarına 2020’de 297 para cezası, 70 program durdurma ve yayın durdurma cezası verdi. RTÜK’ün yayın kuruluşlarına verdiği cezaların toplamı 19 milyon 63 bin 835 TL’yi buldu.
BİA Medya Gözlem 2019 raporuna göre ise RTÜK, 2019’da “6112 Sayılı Radyo ve Televizyonların Kuruluş ve Yayın Hizmetleri Hakkında Kanun”un maddelerini ihlalden TV kuruluşlarına 57 para cezası, 24 program durdurma cezası verdi. Kurul, TV’lere toplam 4 milyon 90 bin 999 TL para cezası kesti.
MM güncellemeleri 2020 yılı izleyici oranları ortalaması temel alınarak yapıldı. En çok izlenen TV kanalları listesinde ilk on listesinde yer almalarına rağmen TV8 ve TRT Çocuk gibi tematik kanallar hariç tutuldu. Bknz: https://turkey.mom-rsf.org/tr/hakkinda/sss/
Kaynaklar
Radyo ve Televizyon Üst Kurulu
Türkiye Radyo Televizyon Kurumu (TRT)
BBC (2015), Turkish police raid Istanbul media group Koza-Ipek
BBC (2016), Turkey coup attempt: More than 130 media outlets shut
Diken (2016), KONDA araştırması: ‘Demokrasi nöbeti’ katılımcılarının yüzde 84’ü AKP’li
Türkiye’de Tahmini Medya ve Reklam Yatırımları Reklamcılar Derneği Raporu 2020 Raporu
TV consumption, 2020
Konda Hayat Tarzı Araştırması 2018
RATEM – Türkiye Radyo ve Televizyon Yayıncılığı Sektör Raporu 2018
Netflix RTÜK'ten lisans aldı, Türkiye’de ofis açıyor
RTÜK’ün 2020 karnesi: Eleştirel kanallara 10 milyon TL’lik ceza
Türkiye’de Tahmini Medya ve Reklam Yatırımları 2019 Yıl Sonu Raporu
Eleştirel Medyayı Tasfiye İçin Her Araç Mubah
Bu medya özgürlüğüne ağzımız açık kaldı!