Dijital Medya
Türkiye’de 83 milyon 614 bin 362 kişi yaşıyor (TÜİK Şubat 2021). Toplam nüfusun 65,80 milyonu aktif internet kullanıcısı (toplam nüfusun yaklaşık %79’u). İnternete bağlanma oranı yüzde 77,7. Türkiye’de 2020’ye kıyasla internet kullanıcılarının sayısı yüzde 6 oranında arttı (We are Social 2021).
Hanelerin yüzde 92’si evden internete erişim imkanına sahip. Bu oran 2020’de yüzde 90,7 idi. 2021’de TÜİK internet kullanım oranını 16-74 yaş grubundaki bireylerde yüzde 82,6 olarak ölçtü. Bu oran, 2020’de yüzde 79'du. İnternet kullanım oranı erkeklerde yüzde 87,7 ve kadınlarda yüzde 77,5 (TÜİK Ağustos 2021).
E-devlet hizmetlerini kullanan bireylerin oranı yüzde 58,9 oldu.
Türkiye’deki kullanıcılar internette herhangi bir cihaz üzerinden ortalama 7 saat 57 dakika geçiriyorlar. Nüfusun 60 milyonu sosyal medya kullanıcısı (toplam nüfusun yaklaşık %70.8’i). Sosyal medya platformları arasında en popüler olan YouTube. YouTube’u Instagram ve WhatsApp takip ediyor (We are Social 2021).
Kentli örneklem kümesinin haber için sosyal medyaya başvurma eğiliminin yükseldiği görülüyor. Haber tüketiminde en çok kullanılan sosyal ağ ve mesajlaşma uygulamalarının başında YouTube gelirken, onu Twitter ve Instagram izliyor (Reuters Enstitüsü Dijital Haber Raporu - 2021).
Aynı rapora göre, 2020’de Türkiye’de haber kaynaklarına ulaşımda yüzde 85 ile internet ilk sıradaydı. İnterneti yüzde 68 ile televizyon izledi. Basılı yayınlar ise yüzde 58’de kaldı. Haberi sosyal medyadan takip edenlerin oranı ise yüzde 42.
Türkiye’de sosyal medyayı haber kaynağı olarak gören kentli nüfusun oranı 2018’de yüzde 66 iken bu oran 2020’de yüzde 58’e düştü. Habere ulaşmak için kullanılan sosyal medya platformlarında Facebook yüzde 49 [kullanım oranı] ile ilk sırada. YouTube yüzde 45’le ikinci. 2020’de kullanıcıların sadece yüzde 30’u Twitter’ı habere erişim için kullanıyordu. Kentli örneklemine dayanan raporda, çevrimiçi haber tüketimi 2020 yılında yüzde 85 oranındaydı. Aynı örneklemin yüzde 62’si sosyal ağlardaki yalan haber ve dezenformasyon konularında endişeliydi (Reuters Enstitüsü Dijital Haber Raporu 2020)
Medya ve reklam yatırımları
2020’de toplam 17 milyar 469 milyon TL olan medya ve reklam yatırımlarının 13 milyar 976 milyon TL’sini medya yatırımları oluşturuyordu. Dijital mecralarda yüzde 39 büyüme ile birlikte, toplam 7 milyar 528 milyon TL’lik yatırım gerçekleşti. Bu oranla dijital medya yatırımları ilk sırada (Reklamcılar Derneği Nisan 2021’de yayımlanan tahmini verileri).
2019’da dijital mecralara 2 milyar 940 milyon TL’lik yatırım (%33.3) yapıldı. 2019 genelinde medya yatırımları arasında dijital mecralara yapılan yatırımlar önemli ölçüde (%19) arttı (Reklamcılar Derneği’nin Mart 2020’de yayımlanan tahmini verileri).
Türkiye'de çevrimiçi medya resmi ilan dağıtımından yararlanamıyor. Daha küçük ve bağımsız medya, ifade özgürlüğü üzerindeki kısıtlamalar ve taraflı reklam ilanları nedeniyle, abonelikleri teşvik etmeyi ve hibe bulma gibi yeni gelir modellerini deniyor. Bu girişimler çok etkili olmasa da hayatta kalmak için önemli. 7 Aralık 2019’da yürürlüğe giren 7194 sayılı Dijital Hizmet Vergisi ve 375 Sayılı Kanun Hükmünde Kararnamede Değişiklik Yapılmasına Hakkında Kanun, dijital işletmelerin Türkiye pazarından elde ettikleri değeri yansıtan bir vergi ödemelerini sağlamayı amaçlıyor. Türkiye’de, dijital hizmet vergisi gelirlerinin medya çoğulculuğunun sürdürülmesi için kullanımına ilişkin bir düzenleme bulunmuyor.
MOM'un 2020 güncellemeleri için kullandığı Gemius Audience verilerine göre 2020’de en çok ziyaret edilen haber siteleri şu şekilde: hurriyet.com.tr (Demirören), sozcu.com.tr (BEME Media, - Estetik), milliyet.com.tr (Demiören), sabah.com.tr (Kalyon), mynet.com.tr (Mynet), haberturk.com (Ciner), haber7.com (Hayat Görsel), onedio.com (Onedio Bilişim), internethaber.com (internethaber), takvim.com.tr (Kalyon).
Denetim mekanizmaları
1 Ekim 2020’de 5651 sayılı “İnternet Ortamında Yapılan Yayınların Düzenlenmesi ve Bu Yayınlar Yoluyla İşlenen Suçların Önlenmesine Dair Kanun” yürürlüğe girdi. Yeni düzenleme 1 milyondan fazla kullanıcısı olan sosyal ağ sağlayıcılarına Türkiye'de temsilci bulundurma zorunluluğu getirdi. WhatsApp, Facebook, Instagram, Twitter gibi en çok kullanılan sosyal medya platformlarını da etkileyen yasa kapsamında Türkiye’de temsilcilik açmayanlara para cezasından reklam yasağına uzanan ve bant daraltılması ile sonuçlanabilecek kademeli yaptırımlar getiriliyor.
Düzenleme, Türkiye’de muhalif sesleri susturmaya yönelik bir girişim olarak yorumlandı.
Yeni yasayla birlikte, erişim engeli kararı verilen paylaşımlar hakkında suç duyurusunda bulunulduğunda ve soruşturma başlatıldığında Twitter'ın ilgili hesaba dair kişisel verileri paylaşmak zorunda olacağı söyleniyor.
Türkiye Ekim 2019’da Kuzey Suriye’ye yönelik başlattığı askeri operasyon sırasında 5651 sayılı kanunu gerekçe göstererek Twitter’a 1.000 talep gönderdi. Periscope’a gelen sekiz içerik kaldırma talebinin dördü Türkiye’dendi.
Dünya genelinde 2012-2020 arasında Twitter’a gönderilen 12.499 mahkeme kararından toplam 7.070 (%57) mahkeme kararı Türkiye’dendi. Türkiye bu kategoride birinci sırada. Dünya genelinde 2012-2020 arasında kapatılan ve görünmez kılınan hesaplar sıralamasında Türkiye tüm hesapların yüzde 75’iyle ilk sırada. 2020 yılı sonu itibariyle de Türkiye kapatılan ve görünmez kılınan tüm tweetlerin yüzde 40’ıyla yine ilk sırada. Dünya genelinde Twitter’e gönderilen diğer çıkartma taleplerine bakıldığında Türkiye’nin 2012-2020 tarihleri arasında 42.455 taleple, Japonya’dan sonra, ikinci sırada yer aldığı görülüyor (Twitter Şeffaflık Raporu).
2020’de Türkiye Twitter’a 13.904 Twitter hesabının kapatılması isteği gönderdi. Ancak Twitter 2020 içinde sadece 69 hesabı ve 330 tweeti Türkiye’de görünmez kıldığını açıkladı.
IPI’ın hazırladığı Türkiye’de ‘Yeni Ana Akım’ Yükseliyor (Ve Desteğe İhtiyacı Var) isimli rapora göre, Türkiye’de bağımsız medyanın dijital erişimi (33,5 milyon aylık kullanıcı), iktidar yanlısı medyanınki (47,8 milyon kullanıcı) ile kıyaslanabilir bir hacme ulaştı. İktidar yanlısı medyanın erişimi son dönemde yerinde sayarken bağımsız yayıncılar erişimlerini hızla artırmayı sürdürüyor (Mart 2021).
Aynı rapor, en yüksek arama hacmine sahip olan haberlerle ilgili aramalarda Google’ın kullanıcıların yüzde 90,6’sını üç iktidar yanlısı haber kuruluşuna yönlendirdiğini söylüyor. Arama motorundan farklı bir algoritmaya sahip olan Google Haberler ise iktidar medyasına yüzde 73,8, bağımsız medyaya ise yüzde 26,2 oranında yer veriyor. Özetle Google, yaygın dijital erişimleri, yoğun sosyal medya etkileşimleri ve kullanıcı tarafında artan talebe rağmen bağımsız medyaya, iktidar medyasına kıyasla çok daha az dijital trafik ve reklam geliri sağlıyor.
11 Haziran 2020’de, Twitter, “devlet bağlantılı bilgi yayma faaliyetlerinde” bulundukları gerekçesiyle 32.242 hesabı arşivlerinden çıkardığını duyurdu. Bunların arasında, Türkiye’de CHP ve HDP gibi AKP’ye muhalif partileri eleştirerek propaganda yapan ve dezenformasyon yayan, ek olarak, muhalif hesapları, kişileri ve hareketleri itibarsızlaştıran, yukarıda da AKP yanlısı trol hesaplar olarak bahsedilen, AKP'nin gençlik kanadına atfedilen 7.340 hesap da vardı.
AKP, 1 Mayıs 2020’de sosyal medyada nefret dili barındırmayan bir dil kullanılması ve “dezenformasyona” karşı mücadele ilkelerini içeren on iki maddelik bir etik kılavuz yayımladı. AKP’nin Tanıtım ve Medya’dan Sorumlu Genel Başkan Yardımcısı Mahir Ünal, bu kurallarla uyum içinde milli hesaplar olduğunu belirtmek için bu hesapların Twitter profillerinde “Türk bayrağı”na eşlik eden “yeşil top” kullanılmasını teşvik etmişti. Kadın gazetecileri ve politikacıları hedef alan bir tehdit dalgası ve cinsiyetçi açıklamaların yayılmasının ardından, 17 Temmuz’da AKP “yeşil top” kampanyasının sona erdirildiğini duyurdu.
Eylül 2019'dan bu yana çevrimiçi yayın kuruluşları Radyo ve Televizyon Üst Kurulu'nun (RTÜK) denetimine girdi.
İnternetten yayın yapan platformlarının RTÜK'ten yayın lisansı almasını şart koşan yönetmelik, Resmi Gazete'de “Radyo, Televizyon ve İsteğe Bağlı Yayınların İnternet Ortamından Sunumu Hakkında Yönetmelik” adıyla yayımlanarak 1 Eylül 2019 itibariyle yürürlüğe girdi. Bu yönetmelikle birlikte yayıncı kuruluşlar artık RTÜK'ten lisans almadan yayın hizmetleri veremiyor. İnternet üzerinden radyo lisansı için 10 bin TL, internet üzerinden televizyon yayını için 100 bin TL ve internet üzerinden isteğe bağlı yayın hizmeti yayını için de 100 bin TL lisans ücreti alınıyor.
İnternet medyasında çalışan gazeteciler
Türkiye’de gazeteciler 1952 tarihinde yayımlanan 5953 Sayılı “Basın Mesleğinde Çalışanlarla Çalıştıranlar Arasındaki Münasebetlerin Tanzimi Hakkında Kanun” kapsamında çalışıyor. Ancak internet medyasında çalışan gazeteciler, bu kanun kapsamında sayılmıyor ve diğer iş kollarına kayıtlılar. Diğer bir deyişle, internet medyasında çalışan gazetecilerin ne gazeteci olarak kabul edildiğine dair bir düzenleme ne de faydalanabilecekleri başka bir yasal düzenleme var.
Türkiye’de basın kartı gereksinimleri, gazetecilik örgütleri ya da sendikalar tarafından belirlenmiyor. Başbakanlık'a bağlı olan ve Sarı Basın Kartı’nın verildiği Basın Enformasyon Genel Müdürlüğü kapatıldı, görev ve yetkileri Cumhurbaşkanlığı İletişim Başkanlığı'na devredildi.
Türkiye'deki mevcut basın yasası dijital medya gazetecilerinin turkuaz basın kartı sahibi olmasına izin vermiyor. Türkiye'deki çevrimiçi medya çalışanları sadece Uluslararası Gazeteciler Federasyonu (IFJ) tarafından sağlanan karta, yani Uluslararası Basın Kartı'na (IPC) sahip.
Kapatılan ve erişimi engellenen internet siteleri
Türkiye’de, 5651 sayılı kanun ve Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu’nun diğer hükümleri uyarınca sayıları artan yasaklanan içerikleri ve web sitelerini listeleyen freewebturkey.com ve İfade Özgürlüğü Derneği’nin (İFÖD) raporları ve Twitter hesabı @engelliweb var.
Erişim engelleme kararları ağırlıklı olarak 5661 sayılı Kanun’un 8, 8/A ve 9/A maddeleri kapsamında sulh ceza hakimlikleri tarafından veriliyor.
İfade Özgürlüğü Derneği’nin (İFÖD) adını sosyal medya kanunun numarasından alan, “Fahrenheit 5651: Sansürün Yakıcı Etkisi” isimli raporunda, 2020 sonu itibariyle Türkiye’den 467.011 web sitesinin 764 farklı kurumun (mahkemeler ve idari kurumlar) verdiği 408.808 farklı kararla erişime engellendiği belirtiliyor. Aynı rapor 2020 sonu itibarı ile 150.000 URL adresine, 7.500 Twitter hesabına, 50.000 tweete, 12.000 YouTube videosuna, 8.000 Facebook içeriğine ve 6.800 Instagram içeriğine de 5651 sayılı Kanun ve diğer hükümlere istinaden erişim engeli getirildiğini söylüyor.
Rapora göre, 2020 sonu itibariyle genel toplamda “en çok haberi engellenen haber sitesi” kategorisinde 2.251 haberi engellenen Hürriyet birinci sırada, 1.376 haberi engellenen Sabah ikinci sırada, 986 haberi erişime engellenen Cumhuriyet üçüncü sırada, 918 haberi erişime engellenen Sözcü dördüncü sırada ve 915 haberi erişime engellenen T24 beşinci sırada yer alıyor. 2020 sonu itibariyle genel toplamda “en çok erişime engellenen haberi kaldıran haber sitesi” kategorisinde de Hürriyet birinci, Sabah ikinci sırada, T24 üçüncü, Takvim ve OdaTv haber sitesi sırasıyla dördüncü ve beşinci sırada yer alıyor.
2020’yi kapsayan BİA Medya Gözlem Raporu (Ocak 2021) verilerine göre, 2020’de internet ortamında yolsuzluk, kayırmacılık, usulsüzlük, uyuşturucu ticareti, cinsel istismar, kadrolaşma gibi konularda çıkan en az 1.358 haber bağlantısı Sulh Ceza Hakimliği kararı ile erişime engellendi. Aynı raporda, 2020’de bir yayın yasağı, 24 haber sitesiyle ilgili de erişim engeli getirildi bilgisi yer aldı.
Free Web Turkey’nin Ocak 2021’de yayınlandığı “Haberin sonu: Türkiye’de internet sansürü” başlıklı rapora göre, 1 Kasım 2019 ve 31 Ekim 2020 arasında en az 1.910 URL, alan adı ve sosyal medya paylaşımına erişim engeli getirildi. Bu sayının 870’ini engellenen haber URL’leri oluştururken, bazıları birden fazla olmak üzere toplam 26 haber sitesi bu dönemde erişime engellendi.
Aynı raporda, 2019 sonu itibariyle, Türkiye’den 408.494 web sitesinin erişime engellendiği belirtildi. Dahası, bu çalışma kapsamında tespit edildiği kadarı ile, 2019 sonu itibarı ile, 130.000 URL adresine, 7.000 Twitter hesabına, 40.000 tweete, 10.000 YouTube videosuna ve 6.200 Facebook içeriğine de 5651 sayılı Kanun ve diğer hükümlere istinaden erişim engellendi. Ayrıca, 2019 sonunda 50.000 kadar içeriğin erişim engelleme kararları sonrasında içerik sağlayıcılar tarafından yayından kaldırıldığı tespit edildi.
Kaynaklar
Reuters Institute Digital News Report 2020 Turkey
Hanehalkı Bilişim Teknolojileri (BT) Kullanım Araştırması, 2020
Freedom House 2020 Report
Turkey: Removal requests
BİA Media Monitoring Report 2018: One Year of the Journalist and the Media
“Fahrenheit 5651: Sansürün Yakıcı Etkisi” (İFOD 2020)
Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Sonuçları, 2020
ENGELLİWEB 2019: BUZ DAĞININ GÖRÜNMEYEN YÜZÜ
We Are Social 2020
Türkiye’de ‘Yeni Ana Akım’ Yükseliyor (Ve Desteğe İhtiyacı Var) (Türkiye Dijital Medya Raporu)
Hanehalkı Bilişim Teknolojileri (BT) Kullanım Araştırması, 2021