Medya Hukuku
Türkiye'de radyo ve televizyon kuruluşları ile yazılı basın için mevzuat farklı. Yasal çerçeve, medya hizmet sağlayıcılarına yoğunlaşma, tekelleşme ve şeffaflık konularında belli bir ölçüde kural getiriyor.
Yoğunlaşmanın önlenmesi
Medyada yoğunlaşma meselesi, görsel ve işitsel medya için yürürlükte olan 6112 sayılı "Radyo ve Televizyonların Kuruluş ve Yayın Hizmetleri Hakkında Kanun" ile düzenleniyor. Ayrıca Rekabet Kurumu, 7441 sayılı "Rekabetin Korunması Hakkında Kanun" hükümleri uyarınca haksız rekabete karşı önlem almakla yükümlü.
Yasalara uyum
Radyo Televizyon Üst Kurulu (RTÜK) radyo, televizyon ve isteğe bağlı medya hizmet sağlayıcılarının söz konusu kanun hükümlerine uygun yayınlar yapmasını sağlamaktan ve medya hizmet sağlayıcılarının yayınlarını izleyip denetlemekten sorumlu merci. Ayrıca karasal radyo ve televizyon yayını frekans bantları çerçevesinde televizyon kanal ve radyo frekans planlarını yapıyor ve uyguluyor. Rekabet Kurumu tekelleşmeyi ve rekabeti olumsuz etkileyebilecek diğer kısıtlamaları engellemekle görevli merci. Ayrıca belli bir pazarda hakimiyeti bulunan bir teşebbüsün bu pozisyondan yararlanarak haksız rekabet etmesini, şirketlerin birleşme, devralma ve ortak girişimlerini izleyip denetleyerek de tekellerin oluşmasını denetlemekle yükümlü.
Bağımsız düzenleyici kurullar
Radyo Televizyon Üst Kurulu (RTÜK) ve Rekabet Kurumu düzenleyici, bağımsız kamu otoriteleri olarak tanımlanıyor. RTÜK'ün Türkiye Büyük Millet Meclisi'nce (TBMM) altı yıllığına seçilen dokuz üyesi bulunuyor. Rekabet Kurulu, Rekabet Kurumu'nun karar alma organı ve bir Başkan ve bir ikinci Başkan ile beraber yedi üyeden oluşuyor. Bakanlar Kurulu; üç üyeyi Ticaret Bakanlığı'nın, bir üyeyi Strateji ve Bütçe Başkanlığı (eski Kalkınma Bakanlığı), bir üyeyi Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği'nin her boş üyelik için kendi kurumları içinden veya dışından göstereceği ikişer aday arasından, birer üyeyi ise Yargıtay ve Danıştay'ın kendi kurumları içinden göstereceği ikişer aday arasından atıyor. Gümrük ve Ticaret Bakanlığı kontenjanından gelecek üyelerden birisi kurum personeli arasından atanıyor.
Üst Kurul üyeleri TBMM tarafından, siyasi grupların parlamento gruplarına göre belirlenen kontenjandan seçildiği için, adayların sayısı partilerin meclisteki sandalye sayısına bağlı. Dolayısıyla, Üst Kurul üye seçimi süreci gereği bağımsız olamıyor.
Mart 2015'te yayınlanan yeni yasa TV kanallarının seçim yayınlarını denetleme yetkisini Yüksek Seçim Kurulu'ndan (YSK) RTÜK'e transfer etti. RTÜK üyelerinin büyük çoğunluğunun iktidardaki Adalet ve Kalkınma Partisi (AKP) temsilcilerinden oluşması nedeniyle, bu yetki transferi televizyon kanalların yanlı yayınları için ceza almamasını garanti etmenin yolu olarak yorumlandı.
Haziran 2021’de RTÜK üyeliklerinde boşalan üç kişilik kontenjan için AKP kontenjanından iki isim ve MHP kontenjanından bir isim seçildi. Ağustos 2021 itibariyle RTÜK’te dördü AKP, ikisi CHP, biri MHP, biri HDP kontenjanlarından toplam sekiz üye bulunuyor. Ankara Cumhuriyet Başsavcılığı'nın 6-8 Ekim 2014 Kobani protestolarıyla ilgili yürüttüğü soruşturma kapsamında RTÜK'ün HDP üyesi Ali Ürküt gözaltına alınarak tutuklandı. Ürküt Ekim 2021 itibariyle halen cezaevinde.
RTÜK’ün hükümeti eleştiren haber kuruluşlarını tehdit etmek ve verdiği cezalarla Türkiye’deki eleştirel, bağımsız medyayı susturmak için iktidara ait bir araç olarak hareket ettiği görülüyor. Ancak iktidara yakınlığıyla bilinen kimi kanallara dair dosyaların RTÜK’te görüşülmediği belirtiliyor.
Şeffaflık yükümlülükleri
Mevcut mevzuat medyadan belli bir miktar şeffaflık talep ediyor. Medya hizmet sağlayıcıları şirket ismini, iletişim adresini, telefonunu, e-posta adresini, logosunu, yayın lisansı ve yayıncı kuruluş ağını, izleyici temsilcisinin adını ve iletişim bilgilerini Üst Kurul'a bildirmek ve internet sitelerinde yayınlamak zorunda. Ancak medya hizmet sağlayıcı şirketler arasındaki organik ilişkiler asla tam olarak şeffaf değil.
Yayın lisansları
RTÜK radyo, televizyon ve isteğe bağlı yayınları izleyip denetleyen kuruluş. Türkiye Radyo Televizyon Kurumu karasal yayın yapacak yayıncıların sayısı ve kapsama alanlarını Üst Kurula bildirir. Üst Kurul da frekans planlama çerçevesinde bu taleplerin hangi oranda karşılanacağına karar verir.
Yazılı basın sektöründe, (süreli yayınların çıkarılması için) medya yaratmak için Cumhuriyet Başsavcılığına beyanname verilmesi yeterlidir.
Parlamento, Mart 2018’de, RTÜK’e çevrimiçi içeriği düzenleme yetkisi veren yeni kanunu onayladı. RTÜK bu yetkiyi yalnızca Netflix, Blu TV vb. ticari yayın hizmetlerine karşı değil, uluslararası çevrimiçi yayın yapan platformlara karşı da kullanabilecek.
İnternetten yayın yapan platformlarının RTÜK'ten yayın lisansı almasını şart koşan yönetmelik Resmi Gazete'de "Radyo, Televizyon ve İsteğe Bağlı Yayınların İnternet Ortamından Sunumu Hakkında Yönetmelik" adıyla yayımlanarak 1 Eylül 2019 tarihi itibariyle yürürlüğe girdi. Bu yönetmelikle birlikte yayıncı kuruluşlar artık RTÜK'ten lisans almadan yayın hizmetleri veremiyor. İnternet üzerinden radyo lisansı için 10 bin TL, internet üzerinden televizyon yayını için 100 bin TL ve internet üzerinden isteğe bağlı yayın hizmeti yayını için de 100 bin TL lisans ücreti alınıyor. Yönetmelikle birlikte, Netflix, BluTV ve Puhutv gibi dijital platformlar RTÜK’ün denetimi kapsamına girdi. Kasım 2020’de Netflix ve Amazon Prime Video'nun RTÜK'ten lisans aldığını duyurdu. Son olarak Aralık 2020’de Netflix RTÜK'ten lisans aldı.
Yönetmelik gereği yıllık gelirlerinin binde 5'ini de her yıl RTÜK'e verecek olan yayıncı kuruluşlar, RTÜK'ün uygun bulmadığı içerikleri de kataloglarından çıkarmak durumunda. Bu yayın platformları ayrıca koruyucu sembol sistemi kullanarak izleyicileri program hizmetlerinin içeriği hakkında sesli veya yazılı olarak bilgilendirmekle de yükümlü.
Medya sahipliği
Özel sektör medya hizmet sağlayıcıları Radyo ve Televizyonların Kuruluş ve Yayın Hizmetleri Hakkında Kanun'daki şirket yapısı ve hisse oranlarına ilişkin hükümlere uymakla yükümlü. Aynı şirket ancak bir radyo, bir televizyon ve bir isteğe bağlı yayın hizmeti sunabilir. Bir gerçek veya tüzel kişi doğrudan veya dolaylı olarak en fazla dört karasal yayın lisansına sahip medya hizmet sağlayıcı kuruluşa ortak olabilir. Ancak, birden çok medya hizmet sağlayıcıya ortaklıkta bir gerçek veya tüzel kişinin doğrudan veya dolaylı hisse sahibi olduğu medya hizmet sağlayıcı kuruluşların yıllık toplam ticari iletişim geliri, sektörün toplam ticari iletişim gelirinin yüzde otuzunu geçemez.
Yayın lisansı, münhasıran radyo, televizyon ve isteğe bağlı yayın hizmeti sunmak amacıyla Türk Ticaret Kanunu hükümlerine göre kurulmuş anonim şirketlere verilir. Siyasî partiler, sendikalar, meslek kuruluşları, kooperatifler, birlikler, dernekler, mahalli idareler ve bunlar tarafından kurulan veya bunların doğrudan veya dolaylı ortak oldukları şirketler ile sermaye piyasası kurumları ve bunlara doğrudan veya dolaylı ortak olan gerçek ve tüzel kişilere yayın lisansı verilemez. Bu kuruluşlar, medya hizmet sağlayıcı kuruluşlara doğrudan veya dolaylı ortak olamaz. Bir medya hizmet sağlayıcı kuruluşta doğrudan toplam yabancı sermaye payı, ödenmiş sermayenin yüzde ellisini geçemez.
